AOL COĞRAFYA 1 DERS ÖZETİ 1. ÜNİTE 3-4 BÖLÜM

3. BÖLÜM KOORDİNAT SİSTEMİ

 Coğrafyanın ilkelerinden olan dağılış prensibi yeryüzündeki noktaların yerinin tam olarak gösterilmesi ile yapılır. Bu nedenlerden dolayı yer belirlerken dünya üzerinden geçtiği var sayılan hayali çizgilere ihtiyaç duyulmuştur. Bu çizgilere paralel ve meridyen denir.

1.3.1 Matematiksel (Mutlak)Konum
Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın paralel ve meridyenelere göre olan konumuna matematiksel konum denir.
Coğrafi koordinatlarda kullanılan bazı kavramların tanımı şunlardır:
EKVATOR: Dünyayı yatay olarak iki eşit parçaya böldüğü varsayılan çizgiye denir.
EKSEN: İki kutup noktasını birleştiren hayalî çizgiye denir. Eksen ile ekvator arasında 90 derecelik bir açı vardır
PARALEL: Ekvatora yatay olarak çizilen ve dünya üzerinde geçtiği düşünülen tam daire yaylarına denir.
MERİDYEN: İki kutup noktasından dikey olarak çizilen ve dünya üzerinde geçtiği düşünülen yarım daire yaylarına denir.

1.3.1.1 Paralellerin Özellikleri

1. Başlangıç paraleli olan Ekvator en büyük paralel dairesidir Ekvator 0° ile gösterilir. Daha sonra gelen paralel çizgileri birer derecelik açıyla çizilirler.
2. Ekvator çizgisi Dünya’ yı Kuzey ve Güney yarım küre olmak üzere iki eşit parçaya böler. Ekvator hariç paralel sayısı toplamda 180 tanedir. 90 tanesi Kuzey yarım kürede 90 tanesi Güney yarım kürede yer alır.
3. Paralellerin boyları ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe kısalır. Bunun nedeni Dünya'nın şeklidir. Paraleller doğu-batı doğrultusunda uzanır.
4. Paraleller arası mesafe her yerde eşittir. (111 km)

 5. Bazı paralellerin özel isimleri vardır. 23°27´ kuzey paraleline Yengeç Dönencesi 23°27´ güney paraleline Oğlak Dönencesi denir.

Enlem: Yerküre üzerindeki bir noktanın Ekvator'a olan uzaklığının açı cinsinden değerine denir. Derece (°) dakika (´) saniye (") cinsinden ifade edilir.
Aynı enlem üzerinde yer alan bütün noktaların ortak özellikleri şunlardır:

•  Ekvator ve kutup noktalarına olan uzaklıkları
• Güneş ışınlarını alma açıları 
• Gece-gündüz arasındaki süre farkı
• Çizgisel hızları ve yer çekimi 
• Ardışık iki meridyen arasındaki mesafeleri
• Işınların atmosferde tutulma oranları aynıdır.

Enlemin etkilerini şu şekilde sıralayabiliriz:
Güneş ışınlarının yere düşme açısı Ekvatordan uzaklaştıkça küçülür, kutup noktalarına teğet geçer. Buna bağlı olarak;

• Sıcaklığın dağılışı Ekvator'dan uzaklaştıkça değişir. Ekvator ve çevresinde sıcaklık değerleri yüksek iken kutuplara gidildikçe sıcaklık değerleri düşer.
• İklim ve bitki örtüsünde kuşaklar meydana gelir.
• Tarım ürünlerinin dağılışı değişir.
• Ekvator ve çevresinde cisimlerin gölge boyu kısa iken kutuplara doğru gölge boyu uzar.
• Denizlerdeki tuzluluk oranı kutuplara doğru azalır
• Kalıcı kar sınırı düşer 
• Toprak türleri değişir.
• Bitki ve hayvan türleri değişir

Ekvatordan uzaklaştıkça;

• Çizgisel hız azalır.
• Gece gündüz arasındaki süre farkı artar.
• Grup ve tan süreleri uzar.
• Yer çekimi artar.
• Tarım orman ve yerleşme üst sınırı düşer.

1.3.1.2 Meridyenler ve Özellikleri

Meridyen: Ekvatoru dik keserek kutup noktalarında birleştiği var sayılan yarım daire yaylarına meridyen denir. Meridyenlerin özellikleri şunlardır:

• Bütün meridyenler birer derecelik açıyla çizilir. Bütün meridyenler kutuplarda birleşir
• Başlangıç meridyeni Londra’nın Greenwich kasabasından geçer.0° ile numaralandırılır.
• Başlangıç meridyeni yerküreyi doğu ve batı olarak iki eşit parçaya ayırır.
• 180 tane Doğu Yarım Küre’de 180 tane Batı Yarı Küre’de olmak üzere toplam 360 tane meridyen vardır.
• Ardışık iki meridyen arasındaki mesafe sadece Ekvator’ da eşittir. (111 km). Ekvator’ dan uzaklaştıkça meridyenler arasındaki mesafe daralır. Böyle olmasının sebebi Dünya’nın küresel şeklidir.
• Bir meridyen yayının tam karşısındaki diğer meridyen yayına anti meridyen denir.
  
•  İki meridyen arasındaki zaman farkı Ekvator’dan uzaklaştıkça değişmez. Her yerde 4 dakikadır.

Boylam: Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın Başlangıç meridyenine olan uzaklığının açı cinsinden değerine denir. Derece (°) dakika (´) ve saniye (") cinsinden ifade edilir.

Boylamların en büyük etkisi yerel saatler üzerinedir.

 Herhangi bir meridyenin güneşin tam karşısına geldiği an, güneş o meridyenin üzerinde bulunan öğle vakti denir. Buna göre ayarlanan saate de yerel saat denir.

Hesaplama yapılırken

• Aynı yarım kürede yer alan meridyenler birbirinden çıkarılır. Farklı yarım kürede olanlar toplanır.
• Doğudaki bir noktasının yerel saati bulunurken zaman farkı eklenir. Batıdaki bir noktanın yerel saati bulunurken çıkarma işlemi yapılır.

Uluslararası ilişkilerde zaman birliğini sağlamak için uluslararası saat dilimleri belirlenmiştir. Bir saat dilimi 15 meridyenden oluşur. Dünya üzerinde 24 tane saat dilimi vardır. Başlangıç meridyenin 7°30´ doğusu ve 7°30´ batısı 0.saat dilimini oluşturur.

1.3.2 Özel Konum

Bir yerin okyanuslara, denizlere, boğazlara ve komşu ülkelere, yükselti ve yer şekillerine, yer altı ve yer üstü zenginliklerine göre olan konumudur.

1.3.3 Türkiye’nin Konumu
Özel Konum
Dünya’nın herhangi bir noktanın önemli denizlere boğazlara göre olan konumuna özel konum denir.

Türkiye’nin özel konumu ve sonuçları şunlardır: Ülkemiz,

• Ortalama yükseltisi fazladır. Yükselti batıdan doğuya doğru artar. Bu sebepten kısa mesafede iklim değişiklikleri görülür.
• Üç tarafı denizlerle çevrili bir yarımada ülkesidir. İstanbul ve Çanakkale Boğazları' na sahiptir.
• Kuzeyinde Karadeniz dağ kuşağı, güneyinde ise Toros dağ kuşağı bulunur. Bu dağlar kıyıya paralel uzandığı için kıyının nemli havası iç kesimlerde görülmez.
• Alp-Himalaya kıvrım sistemi içinde yer alır. Genç fay hatlarının çok olduğu bir deprem ülkesidir.
• Topraklarının bir kısmı Avrupa kıtasında (Trakya) bir kısmı da Asya’ da (Anadolu) yer alır.
• Ortalama yükseltisi fazla olduğu için akarsuların hidroelektirik potansiyeli de yüksektir.
• Yer altı kaynakları çok çeşitli ve zengindir.

 Ülkemiz 26º-45º doğu meridyenleri, 36º-42º kuzey paralelleri arasında yer almaktadır. Bu durumun ülkemiz açısından sonuçları şunlardır:

• Orta kuşak ülkesidir. Dört mevsimi belirgin olarak yaşar. Buzul aşındırması ile oluşan kıyı şekilleri (fiyort, skayer) görülmez.
• Güneş ışınları hiçbir zaman dik açı ile düşmez. Cisimlerin gölge boyu hiç bir zaman 0 m olmaz.
• Güneyinde sıcak iklimlere kuzeyinde soğuk iklimlere komşudur.
• En doğusu ile en batısı arasında 76 dakika zaman farkı vardır.2. ve 3. saat dilimleri arasında bulunur.
• Güneyinden kuzeyine doğru güneş ışınlarının geliş açısı küçülür. Buna bağlı olarak;
• a) Sıcaklıklar enlem etkisiyle kuzeye doğru azalır. 
• b) Gölge boyu kuzeye doğru uzar. 
• c) Bir gün içinde gece gündüz süreleri arasındaki fark artar. 
• d) Denizlerin tuzluluğu kuzeye doğru azalır.

4. BÖLÜM HARİTA BİLGİSİ

1.4.1. Harita ve Haritayı Oluşturan Unsurlar

Yeryüzünün tamamının veya bir kısmının kuşbakışı görüntüsünün, belirli bir ölçek dâhilinde küçültülerek, düzleme aktarılmış hâline harita denir. Haritacılıkla ilgilenen bilim dalına da "kartoğrafya" adı verilir

Haritalar çizilirken dikkat edilmesi gereken üç temel unsur vardır. Bunlar:

a) Haritası çizilecek alanın kuş bakışı olarak tepeden bakılmaktadır,

b) Ölçek (küçültme oranı) dahilinde küçültülmelidir.

c) Küresel küresel olarak yeryüzünü düzleme aktarılmalıdır.

Küresel küresel olarak yeryüzünü düzleme aktarılmalıdır. Günümüzde veri üretimi sürekli artmaktadır. Üretilen verilerin karmaşıklığı mekânsal bilgilerin anlaşılabilirliğini zorlaştırmaktadır. Bu nedenle bilgilerin anlaşılabilir olması için dağılış haritaları kullanılmaktadır.  

Haritalardan;

✓ Mühendislik hizmetlerinde

✓ Ulaşım yollarının gösterilmesinde

✓ Belediyecilik hizmetlerinde 

✓ Verilerin (tarım, hayvancılık, maden, nüfus, orman vb.) dağılışlarının gösterilmesinde yararlanılır.

a. Başlık: Hazırlanan bütün haritalar bir amaca yönelik olduğu için mutlaka amacı ifade edecek bir başlığı bulunmalıdır. Örneğin: Türkiye İdari Haritası, Dünya Fiziki Haritası, Kırıkkale Nüfus Dağılışı Haritası vb.

b. Lejant ( Harita İşaretleri): Haritalarda hazırlanırken amaca uygun olarak seçilen ve bilgilendirme yapma amacıyla kullanılan işaretlerin gösterildiği kısımdır. Her haritanın kullanım amacına göre farklı işaretler bulunur.

c. Koordinat Sistemi: Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın yerini belirlerken kullanılan hayali çizgilerdir(paraleller ve meridyenler).

d. Yön Oku: Özellikle koordinat sistemi bulunmayan haritalarda konum belirtmek amacıyla çizilen yönlendirme işaretidir. Aksine bir işaret yok ise genellikle haritaların üst kısmı kuzeyi, alt kısmı güneyi, sağ tarafı doğuyu, sol tarafı ise batıyı gösterir.

e. Ölçek: Haritaları oluşturmanın temel amacı olay ve dağılışları göstermek oldu- ğundan mutlaka küçültme yapmak gerekir. Haritalarda yapılan küçültme oranına öl- çek denir. Ölçekler kendi arasında iki temel kısma ayrılarak incelenir.

1. Kesir Ölçek: Haritalar hazırlanırken kullanılan küçültme oranının rakamlarla ifade edilmesidir. Kesir ölçek pay ve payda olarak iki kısımdan meydana gelir. Pay ve paydadaki değerler cm cinsinden ifade edilir. 

 2. Çizgi Ölçek: Küçültme oranın çizgisel olarak ifade edilmesine denir. Kesir ölçekle aynı küçültme oranını ifade eder. Cetvel veya hesaba gerek kalmadan uzunluk ölçmeye yarar. Aksine bir işaret yoksa çizgi aralıkları 1 cm’dir ancak gerçek uzunluklar metre veya kilometre olarak verilir.

1.4.1.1 Projeksiyonlar

 Yeryüzünün tamamı ya da bir bölümünün düzleme aktarılırken çeşitli yöntemler kullanılır. Bu yöntemlere projeksiyon adı verilir. 

Silindirik Projeksiyon: Ekvator ve çevresinin harita çiziminde kullanılan Projeksiyon yöntemidir.

Özellikleri:

• Ekvatordan uzaklaştıkça alan ve açılar bozulur. Kutuplara doğru gittikçe hata payı artar. (Norveç, Kanada, Antarktika)
• Dünya haritasının çiziminde kullanılır.
• Hava ve deniz ulaşım haritalarında kullanılır.
• Kongo, Endonezya, Gabon gibi ekvatora yakın ülkeler düzlemde gösterilirken hata payı en azdır.

Konik Projeksiyon: Orta enlemlerin (Türkiye, İtalya, A.B.D, İngiltere) haritasının çizilmesinde kullanılan yöntemdir. 

Özellikleri: 

• Ekvatora ve kutuplara doğru bozulmalar artar.
• Alanlar korunurken şekillerde bozulmalar oluşur
• Teknik ayrıntılar isteyen haritalar bu yöntemle çizilir.
• Türkiye, Fransa, İran, İspanya gibi orta kuşaktaki ülkeleri daha doğru gösterir.

Düzlem Projeksiyon: Kâğıdın bükülmeden haritası çizilecek alanın üstüne konularak ve görüntülerin yansıtılmasıyla oluşturulur.

Özellikleri:

• Kutup çevresi(Antarktika, Norveç, Finlandiya, Kanada ) ve dar alanların gösterilmesinde daha çok kullanılır.
• Merkezden uzaklaştıkça bozulma oranı artar.
• Açılar bozulmazken alanlar ve şekiller bozulur.
• Yarım kürelerin çiziminde kullanılır.

1.4.1.2. Farklı Harita Türleri ve Kullanım Amaçları

a. Ölçeklerine Göre Haritalar 

1. Büyük Ölçekli Haritalar: Küçülme oranın az olduğu ölçek paydasının küçük olduğu, dar alanların çizildiği, hatanın az, detayın çok olduğu ve izohips aralığının (1 m, 5 m) küçük olduğu ölçeklerdir. Ölçeği olmayan kabataslak çizilere kroki, öl- çeği 1/20 ile 1/ 20000 arasındaki en detaylı çizimlere plan, ölçeği 1/ 200000’ e kadar olan çizimlere büyük ölçekli haritalar denir. 

2. Orta Ölçekli Haritalar: 1/ 200000 ile 1/ 500000 arasındaki küçültme oranına sahip il ve ülke gibi daha geniş alanların çiziminde kullanılan detayların azaldığı hatanın artmaya başladığı haritalardır.

3. Küçük Ölçekli Haritalar: Ölçeği 1/ 500.000’den daha küçük ölçekli haritalardır. (1/600.000, 1/1.000.000 vb.) Hataların en fazla olduğu, detayların çok azaldığı, ülke, kıta ve dünya gibi en geniş alanların çiziminde kullanılır.

 b. Konularına Göre Haritalar

Genel Haritalar: Herhangi bir konuda bilgi vermek amacıyla hazırlanan ve günlük yaşamda herkesin kullanabileceği, çıkarımlar yapabileceği nispeten basit tasarlanmış haritalardır.

Fiziki Haritalar: Yükselti, eğim, bakı, dağ, ova, vadi, delta gibi yer şekilleri özellikleri gösteren haritalardır.

Beşerî ve Ekonomik Haritalar: Nüfus ve nüfusun özellikleri, ekonomik faaliyetler ve bu faaliyetlerin dağılışlarını gösterirler.

Siyasi ve İdari Haritalar: Kıtaların, ülkelerin, kent ve kasabaların sınırlarını gösteren haritalardır.

c. Özel Haritalar

Bir konunun uzmanı tarafından hazırlanan ve o konu ile ilgilenen kişilerin kullanabileceği nitelikteki özel çizimlerdir. Jeoloji haritaları, toprak haritaları, bitki haritaları, iklim ve rüzgâr haritaları gibi kullanım alanları daha dar haritalar örnek olarak gösterilebilinir.

1.4.1.3. Haritalarda Hesaplamalar

Haritalar belirli bir ölçek dâhilinde çizilir. Gerçek uzunluk ve alan hesaplamaları bu ölçeğe göre yapılır:

a. Gerçek Uzunluğun Hesaplanması

Gerçek uzunluk = Harita üzerindeki uzunluk x Ölçeğin paydası formülü kullanılarak hesaplanır.(GU=HU x Ö)

 b. Harita üzerindeki uzunluğun hesaplanması

Harita üzerindeki uzunluk=

 formülüyle hesaplanılır.

c. Ölçeğin hesaplanması

d. Alan hesaplaması: Alan hesaplamalarında yüzeyin bütünü düşünülür. Metrekare ile ifade edilir.

                          

1.4.3 Yeryüzü Şekillerinin Haritalara Aktarılması

1.4.3.1 Kabartma Yöntemi

Bu yöntemde yüzey şekilleri belirli bir ölçek dâhilinde kabartılarak çizilen alanın küçük bir maketi şeklinde hazırlanır. Şekiller gerçeğe en yakın biçimde küçültüldüğü için anlaşılması en kolay yöntemdir ancak hazırlanması ve taşınmasındaki zorluklardan dolayı fazla tercih edilmemekte masa ve duvar haritası olarak kullanılmaktadır.

1.4.3.2 Renklendirme Yöntemi

Genellikle eş yükselti eğrileriyle birlikte kullanılan bu yöntemde yeryüzü şekilleri,yükselti ve derinlik basamakları farklı renklerle gösterilir. Fiziki haritalarda yükseltiler genellikle yeşil,sarı ve kahverenginin çeşitli tonları ile gösterilir. Denizlerdeki derinlik ise mavi ve tonları ile gösterilir. Yükselti ve derinlik arttıkça renklerin tonlarında koyulaşma görülür..

1.4.3.3 İzohips Yöntemi 

Deniz seviyesine göre aynı yükseltiye sahip olan noktaların birleştirilmesi ile elde edilen kapalı eğrilere izohips denir. 

• Denizlerde aynı derinlik noktalarını birleştiren eğrilere ise eş derinlik veya izobat eğrileri denir.
• En sık kullanılan yöntemdir.
• Eğrilerin sık ya da seyrek olması yüzey şekilleri hakkında bilgi verir. 
• İzohips yöntemiyle çizilen haritalara topografya haritaları da denir. Renklendirme yöntemiyle beraber kullanılmaktadır.

Eş Yükselti Eğrilerinin Özellikleri ve Yer Şekillerinin Gösterilmesi

Eğimin artması sonucunda :

• Akarsuların akış hızı fazladır.
• Akarsuların aşındırma, taşıma ve enerji potansiyelleri yüksektir.
• Denizler hızlı derinleşir, kıta sahanlığı daralır.
• Yol yapımı daha zor ve pahalı olur.

Tepe veya zirve (Doruk): Dağ, tepe gibi yer şekillerinin en yüksek noktasıdır. Burada bir nokta, üçgen veya küçük bir daire bulunur.

Haliç: Gelgit, dalga ve akıntıların akarsuyun ağız kısmını aşındırması sonucunda oluşan girintilerdir. Kıyı çizgisi akarsu ağzında karanın içerisine doğru girmiştir. Akarsuların okyanusa döküldüğü yerlerde görülür.

Boyun: İki tepe arasında kalan alçak kesimlerdeki geçiş noktasıdır. İzohips haritalarında birbirini kuşatmayan komşu izohipsler arasında kalan yerlerdir.

Sırt: İki yamacın birleştiği kesimlerdeki dış bükey kısımlardır. İzohips haritalarında eğriler, yükseltinin arttığı yöne doğru “V” şeklinde uzanırlar.

Delta: Akarsuların denizin sığ yerlerini doldurmaları sonucunda oluşan ovalardır.

Falez (Yalıyar):Deniz kenarlarında izohipslerin sıklaştığı âdeta üst üste bindiği yamaçlardır. 

Vadi: İzohipsler, en dar izohips istikametine doğru "/\" şeklinde girinti yaptıkları yerlerdir. Akarsular "/\" nin açık ucuna doğru akarlar.

Çanak (Kapalı Çukur): Çevresine göre alçakta kalan çukur yerlerdir. Çanağın merkezine doğru yükselti değeri azalır. Çanakları ayırt edebilmek için ok işaretleri kullanılır ya da taranarak gösterilir.

Profil Çıkarma

İzohips haritalarında yer şekillerinin yandan nasıl göründüğünü anlamak için kullanılan bir yöntemdir. Profil çıkarırken yapılması gerekenleri şöyle sıralayabiliriz:

• Profili çıkarılacak iki nokta önce belirlenir ve bu iki nokta arasına bir doğru çizilir. 
• Eş yükselti basamaklarını gösteren başka bir kâğıda paralel doğrular çizilerek haritanın altına konur. 
• Profil doğrusunun geçtiği yerlerdeki noktalar diğer kâğıttaki grafiğe adım adım nokta ile işlenir. Daha sonra noktalar birleştirilerek Profil oluşturulur.

3-4 BÖLÜMLERDE BİTTİ :))

Kaynak: http://aok.meb.gov.tr/kitap/aol-kitap/cografya/cografya-1/cografya_1.pdf

ÇIKMIŞ SORULAR ÜZERİNDEN TESTLERİ ÇÖZMEYİ İHMAL ETMEYİNİZ...