AOL SANAT TARİHİ 2 DERS ÖZETİ 2. ÜNİTE

2. ÜNİTE TÜRK VE İSLAM MİMARİSİ ÖZET

İSLAM MİMARİSİNİN GELİŞİMİ

İslam mimarisini incelerken yapı tiplerinden yola çıkarak, dönemler bazında bu yapıların hangi aşamalardan geçtiğini göreceğiz.

Bu aşamalar;

1. Hz. Muhammed Dönemi 

2. Dört Halife Devri 

3. Emeviler 

4. Endülüs Emevileri

5. Abbasiler

6. Fatımiler 

7. Memlükler 

8. Karahanlılar 

9. Gazneliler 

10. Büyük Selçuklular 

11. Türkiye (Anadolu) Selçukluları 

12. Beylikler 

13. Osmanlılar olarak sıralanabilir.

DİNÎ MİMARİ 

Camiler

• Hz.Muhammed döneminde yapılan ilk camiler, küçük boyutlu ve mescit özelliğinde olan yapılardır. Bunlar mimari ve süsleme açısından çok dikkat çekmezler.
• Bu konuda ilk söz etmemiz gereken yapı Mescid-i Nebevi’ dir.
• Hz. Muhammed (SAV)'in Medine’ye hicretinden hemen sonra ashabıyla beraber bina ettiği mescittir ancak Hz. Muhammed (SAV) Medine’ye varmadan önce Kuba köyünde 3-4 gün kalmış ve burada Kuba Mescidi' ni yaptırmıştır. 
• Her iki yapıda İslam tarihi açısından çok önemlidir.

Erken Dönem camilerinde İslamın ilk camisi olan Mescid-i Nebevi (Medine Camii) nin planı tekrarlanmıştır. Bu yapılar kare planlı, etrafı kerpiç duvarlarla çevrili ve çok sadedir.

Dört Halife Devrinde; kare veya dikdörtgen planlı ve çok destekli (sütunlu) plan uygulanmıştır ki buna Kûfe Plân denir. 

Emeviler Dönemi'nde (661-750); ilk Emevi Halifesi Muaviye, devlet merkezini Şam olarak belirlemiştir. 

• Bu dönemde İslam ülkesinin sınırları doğuda Türkistan, kuzeyde Azerbaycan, batıda ise Akdeniz ve İspanya’ya kadar genişlemiştir.
• Zira Emeviler fetihler yoluyla İslamiyet’i yayma politikasını izlemişlerdir. 
• Mimaride Antik Çağ, Bizans dönemi etkileri görülür. 

SAHIN (NEF): Sütun ve kemer dizileriyle birbirinden ayrılan bölme. 

Emevi camilerinin en güzel örneklerini şöyle sıralayabiliriz:

KAYREVAN SEYDİ UKBA CAMİİ-(Tunus, 670-726): Kuzey Afrika’ daki ilk İslam şehri olan Keyrevan’da Emeviler tarafından yaptırılmıştır. 

ŞAM EMEVİYE (ÜMEYYE) CAMİİ (706- 714): Halife 1. Velid tarafından bir kilisenin kalıntıları üzerine yaptırılmıştır.

Revak: Yapıda, duvar önünde, sütunlarda taşınan kemer sıralarının oluşturduğu, bir tarafı avluya açık, üstü örtülü uzunlamasına mekân.

KUBBET-ÜS SAHRA (Kudüs): Halife Abdülmelik tarafından yaptırılmıştır. Sekizgen planlı ilk ve tek camidir. Diğer adı Hz. Ömer Camii'dir.

MESCİD-İ AKSA: Emeviler döneminden kalma en önemli yapı olarak nitelendirebiliriz. Kudüs’te Harem-i Şerif olarak bilinen alan üzerinde 702 yılında Halife Abdülmelik tarafından inşa ettirilmiştir. 

İspanya’da Endülüs Emevileri; 8.yy. dan 11.yy.a kadar Avrupa’nın güneybatısında çok önemli eserler vermişlerdir.

KORDOBA CAMİ (786): 1. Abdurrahman tarafından inşa edilmiştir. Kırmızı tuğ- la ve beyaz taşlarla yapılan kemerler camiye değişik bir görünüm katmıştır. 

Abbasiler Devri’nde (750-1258); Bağdat, İslam devletinin merkezi olmuştur. Mimaride malzeme olarak tuğla ve kerpiç kullanmışlar.

SAMARRA ULU CAMİİ (848-852): Abbasi halifesi Mütevekkil tarafından yaptırılmıştır, kûfe planlıdır. 

EBUDÜLEF CAMİİ (861): Samarra Ulu Cami’nin küçük bir benzeridir.

TOLUNOĞLU CAMİİ (877-879): Mısır’da ilk Türk Devleti’ni kurmuş olan Tolunoğlu Ahmet tarafından Kahire’de yaptırılmıştır. 

Fatımîler Dönemi'nde (910-1171); mimarlık alanında önemli eserler verilmiştir. 

Mukarnas: İslam sanatında mimari yapılarda görülen geometrik bir taş süsleme çeşididir. 

MEHDİYE CAMİİ (916): Tunus’ta bulunan bu camide Antik Çağ tapınaklarından devşirilen (alınıp, kullanılan) taşlar kullanılmıştır. 

EL EZHER CAMİİ (970): Kahire’deki bu eser, Mısır’ı fetheden kumandan Ezher tarafından yaptırılmış olup, günümüzde İslam Bilimleri Üniversitesi olarak kullanılmaktadır.

Memlükler Dönemi'nde (1250-1517); Mısır’da bir devlet kurarak cami, medrese, şifahane, türbe yapılarını bir arada yaparak külliyeler oluşturmuşlardır.

BAYBARS CAMİİ (1267-1269): Sultan 1. Baybars tarafından Kahire’de yaptırılan cami Memluk sultanlarının yaptırdığı camiler arasında günümüze ulaşanların en eskisidir. 

Karahanlılar Dönemi (840-1212); Türk kültürü ve tarihi için çok önemlidir. 

HAZER DEGARON CAMİİ (11.yy.): Buhara’daki cami kare planlıdır. Kubbeyle örtülüdür. Köşelerde dört küçük kubbe daha yer alır.

TALHATAN BABA CAMİİ (12.yy.): Merv şehrindeki cami dikdörtgen planlıdır. Tuğla malzeme değişik şekillerde dizilerek dekorasyon oluşturmuştur.

Gazneliler; 962-1186 yılları arasında Afganistan, Horasan ve Kuzey Hindistan’da hüküm sürmüştür. Başkentleri Gazne ’dir. 

LEŞGER-İ BAZAAR CAMİİ: 11.yy.da Afganistan’da inşa edilmiştir. Mihrap önünde kubbe yer alır.

Büyük Selçuklular (1040-1157); Orta Asya’dan gelen Oğuz Türkleri, Selçuk Bey komutasında Horasan’da Büyük Selçuklu Devleti’ni kurmuşlardır. Sırasıyla Arslan Yabgu, Tuğrul Bey, Alparslan, Melikşah, Berkyaruk, Muhammed Tapar ve Sultan Sencer yönetiminde; İran, Mezopotamya, Suriye ve Anadolu’yu alarak önce Nişabur sonra Rey şehrini başkent yapmışlardır.

ISFAHAN MESCİD-İ CUMA: Caminin en önemli kısımları Melikşah zamanında, 1072-1092 tarihleri arasında yapılmış, 1121 yılında yanan camii Selçuklu Sultanı Sencer 1157 tarihinde tekrar yaptırmıştır.

Türkiye Selçukluları; 1077-1308 tarihleri arasında Anadolu’da önemli sanat eserleri meydana getirmişlerdir. 

Anadolu’da ilk Türk mimari eserlerini meydana getirmişlerdir. Bu beylikler;

Türkiye (Anadolu) Selçuklu camileri dört plan tipi ve ahşap destekli camiler olarak karşımıza çıkar. Bunu aşağıdaki gibi şematize edebiliriz:

DİYARBAKIR ULU CAMİİ (1091-1092): Transept planlı camilerin en önemli örneğidir. 

KONYA ALAEDDİN CAMİİ (1155-1220): İslam sanatının ilk ve özgün plan şeması olan kûfe plan uygulanmıştır. 

DİVRİĞİ ULU CAMİİ VE ŞİFAHANESİ (1228-1229): Külliye (yapılar topluluğu) şeklinde inşa edilmiştir.

Tonoz: Bir kemerin derinliğine uzanmasıyla oluşan kavisli örtü sistemi.

MALATYA ULU CAMİİ (1224): Eyvanlı camilere örnektir. İran’da yapılmış Büyük Selçuklu camileriyle büyük benzerlikler gösterir. 

ANKARA ARSLANHANE CAMİİ(1290):  Ahşap destekli camilerin en önemli örneklerinden biridir. 

Beylikler Dönemi'nde; Anadolu’da pek çok beyliğin kurulduğuna tanık oluyoruz. Türkiye Selçuklu Devleti 1243 Kösedağ Savaşı’nda Moğol ordusuna yenilmiş ve 1308' de tamamen yıkılmıştır. Türkmenler birer birer bağımsızlıklarını ilan etmişler böylelikle 13.yy. sonu ve 15.yy. başı arasında kalan zaman diliminde Beylikler Dönemi yaşanmıştır. Bu beylikler;

Beylikler Dönemi Camileri

ANTALYA YİVLİ MİNARE CAMİİ (1387): Çok kubbeli bir plana sahiptir. Adını üzeri yivli olan minareden alır.

SELÇUK İSA BEY CAMİİ (1375): Revaklı bir avluya sahip cami, transept planlıdır. Renkli mermer kaplamaları dikkat çekicidir. 

MİLAS FİRUZ BEY CAMİİ (1394): Planlı (ters T) camilere örnektir. Oldukça sade olan yapıda mermer kaplamalar dikkat çekicidir. 

BALAT İLYAS BEY CAMİİ (1404): Merkezî kubbeli Osmanlı camilerine temel oluşturan bir camidir. Tek bir kubbeyle örtülüdür.

ADANA ULU CAMİİ (1541): Külliye tarzındadır. Caminin yanında medrese ve türbesi de vardır. 

BİRGİ ULU CAMİİ (1312): Aydınoğlu Mehmet Bey’in yaptırdığı cami, bazilikal plâ- na sahiptir. Yani mihraba dik uzanan beş nef (sahın) vardır ve ortadaki sahın diğerlerinden daha yüksek ve geniştir. 

MUT LÂL AĞA CAMİİ (1444): Merkezî kubbeli camilere örnektir. Bu plan daha sonra Osmanlı sanatında da merkezî kubbeli camilere örnek oluşturacak ve merkezî kubbeler köşelerde ve yanlarda yarım ve çeyrek kubbelerle desteklenerek daha büyük mekânların örtülmesi başarılacaktır.

OSMANLI CAMİLERİ

ERKEN DÖNEM

1.Tek Kubbeli Camiler: Kare mekânlar tek kubbeyle örtülmüş, son cemaat yeri eklenerek plan oluşturulmuştur.

İZNİK HACI ÖZBEK CAMİİ (1333): Osmanlı mimarisinde tarihi bilinen ilk yapıdır. Kubbeye geçişlerde Türk üçgeni kullanılmıştır. 

İZNİK YEŞİL CAMİİ (1378-1392): Çandarlı Halil Paşa tarafından Mimar Hacı Musa’ya yaptırılmaya başlanmış, eser oğlu Ali Paşa tarafından tamamlatılmıştır.

2. Ters T Planlı Camiler: Bu camiler Anadolu’nun Türkleşmesinde rolü olan zaviyeleri (İslam ahlakının öğretildiği yer) de içinde barındırdığı için zaviyeli camiler olarak da bilinirler.

BURSA YILDIRIM BAYEZİT CAMİİ (1390-1395): Külliyenin bir parçasıdır. Kesme taştan yapılmıştır. Beş bölümlü son cemaat yeri vardır.

3. Çok Kubbeli Camiler: Anadolu Selçuklu Döneminin çok sütunlu camilerinin etkisiyle gelişmiş olan bu planda, payelerle ayrılmış her bölümün üzeri eşit büyüklükte kubbelerle örtülmüştür.

BURSA ULU CAMİİ (1396-1400): Yıldırım Bayezit tarafından yaptırılmış olan bu cami payelerle, eşit olarak 20 bölüme ayrılmış olup her bölümün üzeri eşit büyüklükte kubbelerle örtülmüştür. 

EDİRNE ESKİ CAMİİ (1403-1412): Çelebi Sultan Mehmet’in yaptırdığı cami, kare planlı olup, beş bölümlü son cemaat yerine sahiptir ancak bu bölüm sonradan eklenmiştir.

4. Merkezî Kubbeli Camiler: Ana mekânı örten merkezdeki büyük kubbenin etrafında, tonoz veya kubbe ile örtülü yan mekanlardan oluşan camilerdir.

EDİRNE ÜÇ ŞEREFELİ CAMİİ (1437-1447): Sultan II. Murat tarafından yaptırılmıştır. Anıtsal camilerin ilk örneğidir. 

5. Klasik Döneme Geçiş Camileri: Osmanlı klasik dönemine dair ilk izler görülür.

İSTANBUL FATİH CAMİİ (1463-1471): Büyük bir külliyenin parçasıdır.Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılmıştır. Plan olarak merkezî kubbelidir. Ana kubbe 26 m çapındadır. Caminin dikkat çeken çok önemli bir özelliği ise minarelerinden bir tanesinin kaidesinde Ali Kuş- çu’nun yaptığı güneş saatinin yer almasıdır.

KLASİK DÖNEM

1. Mimar Sinan Öncesi Dönem: İstanbul’un fethiyle Osmanlılar yeni bir döneme girdiler. Bu dönemde sanatın her dalında yeni atılımlar oldu. Devletin sınırlarının genişlemesi mimari alanda çok sayıda eser meydana getirilmesine imkân sağladı.

İSTANBUL BAYEZİT CAMİİ (1501-1506):Mimar Hayrettin tarafından Osmanlı sultanı II. Bayezit adına yapılan cami, bir külliyenin parçasıdır.

2. Mimar Sinan Dönemi ve Eserleri (1489-1588): Türk ve dünya mimarlık tarihinin en büyük sanatçılarındandır. 

İSTANBUL ŞEHZADE CAMİİ (1544-1548): Mimar Sinan bu eseri için “Çıraklık Dönemi Eserim” tanımını yapar. Eser Kanuni Sultan Süleyman’ın genç yaşta ölen oğlu Şehzade Mehmet için yapılmıştır. 

İSTANBUL SÜLEYMANİYE CAMİİ (1550-1557): Mimar Sinan’ın “Kalfalık Dönemi Eserim” olarak nitelendirdiği cami bir külliyenin parçasıdır. 

EDİRNE SELİMİYE CAMİİ (1569-1574): Mimar Sinan “Ustalık Eserim” vurgusu yaptığı bu eserini Sultan II. Selim için yapmıştır. 

3.Mimar Sinan Sonrası Dönem: Kanuni Sultan Süleyman’ın ölümünden sonra Osmanlı tahtına II. Selim ve ardından III. Murat geçmiştir. Bu süreç aynı zamanda “Geç Klasik Dönem” olarak da adlandırılır ve Mimar Sinan’ın öğrencilerinin eserleri döneme damgasını vurur.

İSTANBUL YENİ CAMİİ (1598-1663): Yapı Sultan III. Murat ve eşi Safiye Sultan tarafından Mimar Davut Ağa’ya başlatılmış, Turhan Valide Sultan tarafından Mimar Mustafa Ağa’ya tamamlatılmıştır. 

İSTANBUL SULTAN AHMET CAMİİ (1609-1617): Bir külliyenin parçası olan eser Sultan I. Ahmet adına Mimar Başı Sedefkâr Mehmet Ağa tarafından yapılmıştır. 

GEÇ DÖNEM

18. yy. dan itibaren Osmanlı Devleti’nin siyasi ve askerî alandaki gerilemesi sanatı da büyük ölçüde etkilemiştir. Bu dönemde Batı ile özellikle Fransa’yla ilişkiler artmış buna bağlı olarak yani yapı tipleri de ortaya çıkmıştır.

Batı etkisindeki bu dönem kendi içinde belli başlı beş ana başlık altında incelenir:  

1. Lale Devri (1718-1730): Bu süreç Batılılaşmanın ilk ayağını oluşturur. Cami yapımı ve diğer dinî mimari eserleri oldukça azdır.

2. Türk Barok ve Rokoko Devri (1748-1755): Bu üslubun en önemli yapısıdır. Yapımına Sultan II. Mahmut tarafından başlanıp, III. Osman zamanında tamamlanmıştır. Değişik sütun başlıkları batı etkisini gösterir.

3. Türk Ampir Üslubu (1808-1860): Fransa’da 19. yy.da ortaya çıkan Ampir üslubu, II. Mahmut döneminde Osmanlı mimarisini etkilemiştir. Bu dönemde, Osmanlı camilerinde son cemaat yeri ortadan kalkmış, süslemede çiçek, yaprak ve bitki motifleri kullanılmıştır.

İSTANBUL NUSRETİYE CAMİİ (1822-1826): Üslubun önemli bir örneği olan bu eser, Sultan II. Mahmut tarafından yaptırılmıştır. 

İSTANBUL ORTAKÖY CAMİİ (1854): 17. yy.da İbrahim Paşa tarafından yaptırılan cami, Sultan Abdülmecit zamanında Ampir üslubuna göre yenilenmiştir. 

4. Seçmeci (Eklektik) Dönem (1860-1900): Bu dönem yapılarında belirli bir plan ve süsleme düzeni yoktur. Birkaç üslubun özelliği tek bir yapıda bir arada uygulanmıştır. Dönemin özelliği karma bir kompozisyon uygulanmasıdır. 

İSTANBUL HAMİDİYE CAMİİ (1866): Sultan II. Abdülhamit tarafından yaptırılmıştır. Merkezî kubbesi ve diğer mekânların örtü sistemi ahşaptır.

İSTANBUL AKSARAY VALİDE CAMİİ (1871): Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Valide Sultan tarafından yaptırılmıştır. 

5. Neoklasik Dönem (1900-1930): 20. yy.ın başlarında Osmanlılarda gelişen milliyetçilik hareketleri sanat ve mimariyi de etkilemiştir. Türk mimarları Avrupa akımlarını bir kenara bırakarak tamamen Türk mimarisinin özelliklerini dikkate almışlardır. 

İSTANBUL BEBEK HÜMAYUN-U ABÂD (1913): Sultan III. Ahmet adına Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından yazlık olarak yaptırılmış (1726) ve Hümayun-u Abâd Kasrı olarak adlandırılmıştır. 

TÜRBE VE KÜMBETLER

İslam mimarisinde ilk türbe Abbasi Dönemi’nde görülür. Bu türbe Kubbet-üs Süleybiye’dir.

KUBBET-ÜS SÜLEYBİYE (862): İslam sanatının ilk türbesi olan yapı, Samarra şehrindedir. İç içe iki sekizgen duvardan ve ortada bir kubbeden oluşur. Türbenin toplam 12 kapısı vardır. Türbenin bulunduğu Samarra şehri bugünkü Irak sınırları içinde, başkent Bağdat yakınlarında bir kültür ve medeniyet şehridir. 

Memlük Dönemi’nde; külliye yapımı görüyoruz. Dolayısıyla Sultan Kalavun Türbesi de bu külliyenin bir parçası olarak karşımıza çıkar. Yine Sultan Hasan Türbesi de külliyenin bir parçasıdır. 

SULTAN HASAN TÜRBESİ (1356-1362): Bu türbede Selçuklu izlerini görmek mümkündür. Bir külliyenin parçasıdır. Medrese ve türbe birleştirilmiştir.

Karahanlılar Dönemi’nde; anıtsal mezar mimarisi çok önemlidir. Tuğla malzame ile kare planlı, kubbe ile örtülü, yüksek ve anıtsal portalli mezar anıtları inşa etmişlerdir.

ARAP ATA TÜRBESİ: Karahanlı döneminden kalan en eski türbedir. Tuğla malzeme kullanılmış, ana giriş kapısı (portal) oldukça yüksek tutulmuştur. 

AYŞE BİBİ TÜRBESİ: 11.yy.ın sonunda Özbekistan -Talas’ta inşa edilmiştir. Sultan Alparslan’ın kızı ve Karahanlı hükümdarının eşi Ayşe Bibi Hanım'a aittir. 

Gaznelilerde; türbeler kare planlıdır ve kubbe ile örtülüdür. Kubbeye geçişlerde Türk üçgeni (tromp) kullanılmıştır. Yapı malzemeleri tuğladır ve çok güzel tuğla dekorasyonu vardır.

ASLAN CAZİB TÜRBESİ (997-1028): Tus Valisi Aslan Cazib’e ait türbedir. Yapı İran'ın Sengbest (Sang Bast) şehrinde bulunmaktadır. Tuğla malzemeyle inşa edilmiştir.

TAC MAHAL (1632-1650): Hindistan’ın Agra kenti yakınlarında, Hint-Türk İmparatoru Şah Cihan’ın ölen karısı Begüm Mümtaz Mahal için yaptırdığı büyük türbedir. Şah Cihan da burada gömülüdür.

Büyük Selçuklularda; mezar anıtları kümbet ve türbe olarak iki değişik formda inşa edilmiştir. Kümbetlerde, merdivenle inilen bodrum, mezar odası olarak kullanılırken, mihrabın bulunduğu üst kat mescit olarak kullanılır. 

KÜMBED-İ SURKH (1147): Kare plandır. İçten kubbe, dıştan konik çatı ile örtülmüştür. Yapı malzemesi kırmızı tuğla olup, aynı zamanda tuğla dekorasyonu dikkat çeker. 

SULTAN SENCER TÜRBESİ (1157): Türkmenistan’ın Merv şehrindedir. Son Selçuklu Sultanı Sencer için yapılmış olup mimarı Muhammed Atsız’dır.

Türkiye (Anadolu) Selçuklularında; mezar anıtları, Büyük Selçuklu dönemindeki türbe ve kümbetlerle aynı özellikleri gösterir. 

TERCAN MAMA HATUN KÜMBETİ(13.yy): Anadolu’daki en önemli mezar anıtlardan biridir. Tamamen kesme taştan yapılmış olup, plan özellikleri açısından tek örnektir. 

KAYSERİ DÖNER KÜMBET (1276): Kesme taştan yapılmış olup, on iki köşelidir. Konik çatılıdır. Gövdenin dış yüzeyinde zengin taş işçiliği vardır. Portal'ın (ana giriş kapısı) sol üstünde Anadolu Selçuklu arması olan çift başlı kartal ile aslan figürü dikkat çeker. 

KONYA II. KILIÇASLAN KÜMBETİ (1220): Konya Alâeddin Cami ile aynı avlu içinde yer alan kümbet 12.yy. dan kalmadır. 

AHLAT EMİR BAYINDIR KÜMBETİ(1481): Silindirik veya çokgen gövdeli kümbetler grubundadır. Çokgen kaide üzerine, silindir gövdelidir. Üzeri konik çatılıdır. 

KIRŞEHİR AŞIK PAŞA TÜRBESİ  (1322): Kare gövdeli türbelerdendir. Mermer kaplamaları ile Beylikler Dönemi’nin önemli bir yapısıdır.

İZNİK SARI SALTUK TÜRBESİ (14.yy.): Baldaken tipi türbelerdendir. Bu tip tamamen Beylikler Dönemi'ne özgüdür.

AMASYA SULTAN MESUT TÜR (14.yy.): Dikdörtgen planlı türbenin içi, ortadan büyük bir kemerle ikiye ayrılmış, üzeri tonozla örtülmüştür. 

SİVAS GÜDÜK MİNARE KÜMBETİ (1347): İki katlı kümbetler grubuna dahildir. Çok az sayıdan örneği olan bir plan tipidir. 

Osmanlı Dönemi türbelerinin temelini Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemi türbeleri oluşturur. Özellikle Beylikler dönemi ile Osmanlı’nın erken dönemi âdeta birbiri içine geçmiş gibidir ancak Osmanlı türbelerinde genellikle kripta (mezar odası) bölümü bulunmaz ve genellikle giriş kısmı revaklıdır. 

BURSA YEŞİL TÜRBE (1421): Yapımına Çelebi Sultan Mehmet zamanında başlanmış, II. Murat zamanında tamamlanmıştır. Sekizgen planlı olup, kubbe ile örtülmüştür. 

İSTANBUL MAHMUT PAŞA TÜRBESİ  (1473): Sekizgen gövdeli türbenin her cephesinde lacivert ve turkuaz renkli çiniler bulunur. Mozaik çini tekniğinde olup, Selçuklu çini geleneğinin son örneğidir.

İSTANBUL ŞEHZADE MEHMET TÜRBESİ (1453-1544): Sekizgen plan uygulanmış olup, kubbeyle örtülmüştür. Girişi revaklıdır. Türbenin içinde renkli sır tekniğiyle yapılmış çini süslemeler vardır. 

İSTANBUL KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN TÜRBESİ (1559-1566): Mimar Sinan’ın bu türbeyi Kanuni Sultan Süleyman için Süleymaniye Cami’nin avlusuna inşa etmiştir. Türbenin çevresi revaklarla çevrilidir. 

İSTANBUL HÜRREM SULTAN TÜRBESİ (1558): Kanuni Sultan Süleyman’ın eşi olan Hürrem Sultan için, Mimar Sinan tarafından yapılmıştır. Dıştan sekizgen, iç- ten onaltıgen planlıdır. 

İSTANBUL SULTAN II. MAHMUT TÜRBESİ (1840): Osmanlı padişahı Abdülmecid’in babası II. Mahmut için İstanbul’da inşaa ettirdiği bu türbeye sonradan diğer Osmanlı padişahları ve bazı hanedan üyeleri de defnedilmiştir. 

MİNARELER

Hz. Peygamber Dönemi'nde Mescid-i Nebevi’nin kıble tarafında Bilâl-i Habeşi’nin ezan okumak için üzerine iple tırmanarak çıktığı “üstüvâne” (silindir) denilen özel bir yer bulunmaktaydı. Burası minarenin ilk şekli olarak düşünülebilir.

Emeviler Dönemi'ne bakacak olursak camiye ilk minareyi ekleyen kişi Emevi Halifesi I. Muaviye’nin Mısır Valisi Mesleme Bin Muhammed’dir. Fustat’ta (Kahire) yaptırmaya başladığı ancak bitiremediği Ami Cami’nde köşelerde birer minare yer alır.

ŞAM EMEVİYE (ÜMEYYE) CAMİİ MİNARESİ (706-714): Revaklı avlunun köşesine yerleştirilmiştir.

Endülüs Emevileri Dönemi'nde İslam mimarisi adına söz edebileceğimiz en önemli eser Kordoba Cami olup, daha sonra birtakım eklemelerle kiliseye çevrilmiştir. 

Abbasi Dönemi'nde Samarra Ulu Camii ’nin minaresi dikkat çeker. Spiral minare malviye tipindedir ve ulu camiden ayakta kalan tek ögedir.

Fatımî ve Memlük Dönemi'nde bu minarelerin en gelişmişlerini görebiliriz. Süslemelerinde bazı değişiklikler vardır ve çok zengin bir işçilik görülür.

Karahanlılar Dönemi'nde minare yapımı farklı bir boyut kazanır. Anıtsal diyebileceğimiz tarzda inşa edilen bu minareler genellikle çokgen kaide üzerine, silindirik gövdelidir.

ÖZKENT MİNARESİ (11.yy.): Özkent’te yapılmıştır. Tuğla dekorasyonuyla dikkat çeker.

TİRMİZ CAR KURGAN MİNARESİ (1108-1109): Sekizgen kaide üzerine yükselen bir minaredir. Zengin tuğla dekorasyonu vardır.

BUHARA KALAN CAMİİ MİNARESİ (1127): Aşağıdan yukarıya doğru incelen silindir biçimindedir. Gövdesinde geometrik şekilli kabartmalı süsleme şeritleri (bordür) vardır.

Gazneliler Dönemi'nde anıt minareler yapılmıştır. Bunlardan en önemlisi Gazne Sultanı III. Mesut minaresidir ki 1115 yılına tarihlendirilir. Alçak bir silindir şeklindeki kaide üstüne, gövdesi yıldız şeklinde yükselir. 

Büyük Selçuklu Dönemi'nde camilerin ortak adının Mescid-i Cuma olduğunu ve bu mescid-i cumaların bulundukları şehre göre adlandırıldıklarını öğrenmiştik (Örneğin: Isfahan Mescid-i Cuma’sı gibi). Bu camilerde minareler genellikle portalin (ana giriş kapısı) iki yanında yer alır ve çok zengin tuğla dekorasyonuna sahiptir.

ISFAHAN MESCİD-İ CUMA MİNARESİ (1112): Çok zengin tuğla dekorasyonu vardır.

Türkiye (Anadolu) Selçuklu Dönemi'ne gelindiğinde minarelerin Suriye ve Orta Asya Türk geleneklerinin etkisinde şekillendiğini görüyoruz. Anadolu Selçuklu Devleti kurulmadan önce Doğu Anadolu’daki ilk Türkmen Beylikleri döneminde bu izleri daha çok görüyoruz. 

Beylikler Dönemi'nde bize fikir verebilecek en önemli örnek Antalya “Yivli Minare” dir. Aşağıdan yukarıya doğru hafif daralan silindirik minaresi yivli olup, adını camiye vermiştir. 

Osmanlı Dönemi'ne geldiğimizde ilk dönemlerde (Erken Osmanlı Dönemi) tuğla minarelerin yerini genellikle taş minarelere bıraktığını görüyoruz. Uzun külahlar 16.yy. dan itibaren ortaya çıkmıştır. Osmanlılar plan ve tasarımlarıyla Selçuklu mimarisinden farklı bir tarzda inşa ettikleri camilerinde minare yeri konusunda çok araştırma yapmışlardır. 

SİVİL MİMARİ

MEDRESELER

Medrese; Müslüman ülkelerde orta ve yükseköğrenimin yapıldığı eğitim kurumlarının genel adıdır. 

Karahanlılar Dönemi'nde ilk medrese Tuğbaç Buğra Han tarafından yaptırılmıştır. Günümüzde harabe durumunda olup, yapı malzemesinin tuğla olduğu görülmektedir.

Gazneliler Dönemi'nde de medreselerin kurulmasına devam edilmiştir ancak günümüze gelebilen örnek yoktur.

Memlükler Dönemi'nde medreseler genellikle külliyenin bir parçası olarak karşımıza çıkar. Sultan Hasan Medresesi (Kahire-Mısır), dört eyvanlı bir plana sahiptir. Eyvanlar avlunun dört bir yanındadır ve öğrenci odası görevini üstlenir.

Büyük Selçuklular kendilerinden önceki eğitim kurumlarını örnek olarak ileri düzeyde bir eğitim sistemi oluşturdular. Devlet memurları medreselerde yetiştirilmiştir. 

                   Anadolu’da Türkiye Selçuklu Döneminde Kurulan Medreselerden Bazıları

KONYA KARATAY MEDRESESİ (1251): Kapalı avlulu medreselere örnektir. Avluyu örten kubbenin tepe ortası açık bırakılmıştır ve bunun tam altına denk gelen yerde avlunun ortasına bir havuz yapılmıştır. 

SİVAS GÖK MEDRESE (1271): Açık avlulu medreselerin Anadolu’daki en güzel örneklerindendir. Portali çok zengin bir taş işçiliğine sahiptir.

Beylikler Dönemi'nde de medreseler aynı Anadolu Selçuklularında olduğu gibi açık ve kapalı avlulu medreseler olarak ikiye ayrılır ve plan olarak aynı özellikleri gösterir.

KARAMAN HATUNİYE MEDRESESİ (1382): Karamanoğulları Dönemi'ne aittir. Revaklı avlunun iki yanında öğrenci odaları görevini üstlenen eyvanlar, girişin tam karşısında ise ana eyvan vardır. 

ERZURUM YAKUTİYE MEDRESESİ (1310): İlhanlılar tarafından yaptırılmıştır. Kapalı avlulu medreselere örnektir. Portali dışa çıkıntılıdır.

Osmanlı Dönemi'nde; medrese planı olarak açık avlulu Selçuklu medreselerinin planı uygulanmış olup, revaklı avlu ve ana eyvanın yerini alan büyük kubbeli adalar yer almıştır. 

İZNİK SÜLEYMAN PAŞA MEDRESESİ (1332): Osmanlıların ilk merkezi olan İznik’te, Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa tarafından yaptırılmıştır. Avlusu “U” şeklinde olup, etrafında kubbeli revaklar ve gerisinde kubbeli öğrenci odaları sıralanmıştır.

İSTANBUL ŞEHZADE MEHMET MEDRESESİ (1545-1548): Medrese Şehzade Cami’nin gerisinde yer alır. Avlunun üç yönünde kubbeli öğrenci odaları, güney yönünde ise büyük, kubbeli dershane odası vardır.

KERVANSARAYLAR (HANLAR-RİBATLAR)

Kervansaray; Orta Çağ Türk-İslam dünyasında ticari ve dinî amaçla seyahat eden ve kervan adı verilen grupların konakladıkları mekânlardır. 

Karahanlılar Dönemi'nde;

RİBAT-I MELİK (1068-1080): Karahanlılardan kalan en önemli mimari eserdir. Kerpiç ve tuğla malzemeden yapılmıştır. 

Gazneliler Dönemi'nde;Bilinen tek yapı Ribat-ı Mahi’dir. Gazne Sultanı Mahmut tarafından inşa ettirilmiş- tir ve 1019-1020 yıllarına aittir.

Büyük Selçuklular'da;

RİBAT-I ŞERİF (1114-1115): Terken Hatun tarafından Nişabur-Merv yolu üzerine yaptırılmıştır. 

Türkiye (Anadolu) Selçuklu Dönemi'nde kervansaraylar mimari kuruluş açısından üç tipte incelenir:

EVDİR HAN (1210-1219): Avlulu kervan saraylara örnek olan yapı, dikdörtgen planlı- dır. 

ŞEREFZA (ŞARAPSA) HAN (1236-1246): II. Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından yaptırılmıştır. 

SULTAN HAN (1229): Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alaaddin Keykubat tarafından yaptırılmıştır. 

Beylikler Dönemi'nde hanlar iki şekilde karşımıza çıkar. Bazıları şehir içi hanı, bazıları ise kervan yolları üzerindeki menzil hanlarıdır.

BERGAMA TAŞ HAN (1432): Yaptıran kişi bilinmemektedir. Avlunun etrafından han odaları sıralanmıştır. 

Osmanlı Dönemi'nde ticaret yolları üzerinde ve külliyeler içinde kervansaraylar ve şehir içlerinde hanlar inşa edilmiştir. 

EDİRNE RÜSTEM PAŞA KERVANSARAYI (1557-1560): Kanuni Sultan Süleyman’ın sadrazamı Rüstem Paşa tarafından Mimar Sinan’a yaptırılmıştır. 

BURSA EMİR HAN (1326-1360): Orhan Gazi döneminde inşa edilmiştir. 

SARAYLAR

HAMAMLAR 

Memlüklerde; su mimarisinin çok önemli bir grubunu hamamlar oluşturmaktadır ancak çok azı günümüze ulaşabilmiştir ve yeterli bilgi yoktur. 

Türkiye Selçukluları Dönemi'nde; Anadolu’daki Antik Çağ hamamlarının temellerinden yararlanarak ve yapılardan esinlenerek yeni kaplıcalar inşa edilmiştir.

Osmanlı Dönemi'ne geldiğimizde; Selçuklu hamam tipinin tekrar edildiği ancak 16.yy. dan sonra İstanbul’da Mimar Sinan’ın değişik hamam planları denediğine tanık oluyoruz. 

ÇEŞMELER

SULTAN III. AHMET ÇEŞMESİ (1729): Dört köşesinde sebiller ve cephelerinin ortasında çeşmeler yer almıştır. Cephesinde mermer üzerine altın yaldızlı kitabeler yer almıştır. 

SEBİLLER: Osmanlılar cadde veya sokak aralarına, külliyelerin dış kısımlarına, anıtsal çeşmelerin köşelerine, halka suyun ücretsiz dağıtıldığı eserler yapmışlardır.

SELSEBİLLER: Genellikle köşk ve sarayların bahçelerinde görsel olarak güzellik sağlamak ve su sesiyle hoş bir ortam yaratmak amacıyla yapılan süslemeli su yapılarıdır.

HASTANELER (DAR’ÜŞ-ŞİFALAR) Dar’üş-şifa, şifahane olarak da bilinir. İslam ülkelerinde hastaların tedavi edildiği sağlık kurumları- dır. İslam devletlerinde ilk Dar’üş-şifa 707’de Şam’da Emevi Halifesi Velid bin Abdülmelik tarafından kuruldu.

KÜLLİYELER
Değişik fonksiyonlardaki birkaç yapının (cami, medrese, türbe, dar’üş-şifa gibi) bir arada yer alması ile oluşan yapılar topluluğudur. Genellikle cami etrafında yer alan yapılar grubudur.

Karahanlı ve Gazneli Dönemi'nde görülen ve Ribat olarak bilinen yapılar da çok fonksiyonludur. 

14.yy.da                                                          

• İznik’te Orhan Gazi Külliyesi 
• Bursa’da Orhan Gazi Külliyesi
• Bursa Hüdavendigar Külliyesi

15.yy.da

• Bursa Yeşil Cami Külliyesi
• Bursa Muradiye Külliyesi
• Edirne Muradiye Külliyesi
• Edirne Üç Şerefeli Cami ve Külliyesi
• Ankara Karacabey Külliyesi

16.yy.da

• İstanbul Bayezit Külliyesi
• İstanbul Yavuz Sultan Selim Külliyesi
• İstanbul Üsküdar Mihrimah Sultan Külliyesi 

17.yy.da

• İstanbul Yeni Cami Külliyesi
• İstanbul Sultan Ahmet Külliyesi
• İstanbul Üsküdar Çinili Cami Külliyesi
• Ankara Nallıhan Nasuh Paşa Külliyesi
• Amasya/Merzifon Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Külliyesi
• Samsun Vezirköprü Fazıl Ahmet Paşa 

18. yy.da

• İstanbul Damat İbrahim Paşa Külliyesi
• İstanbul Nuruosmaniye Cami Külliyesi 
• Nevşehir Damat İbrahim Paşa Külliyesi de pek çok örnekten bir kaçıdır

19. yy.da

• İstanbul Selimiye Külliyesi
• İstanbul Pertevniyal Valide Sultan Külliyesi 
• Kütahya Molla Bey Külliyesi
• Altunizade İsmail Zühdü Paşa külliyeleri sayılabilir.

ASKERÎ MİMARİ

Askerî mimari olarak karşımıza çıkan yapılar; kale, sur, burç, tersane, kule, hisar, kışla ve ordugâhlardır.

TÜRK İSLAM MİMARİSİNDE ETKİLİ OLAN MİMARLAR

MİMAR SİNAN (1489-1588)

MİMAR KEMALEDDİN (1870-1927)

VEDAT TEK (1873-1942)

Kaynak: http://aok.meb.gov.tr/kitap/aol-kitap/Sanat-Tarihi/sanat-tarihi-2/sanat_tarihi_2.pdf

2. ÜNİTE BİTTİ :)) 

BİRAZ UZUN OLDU AMA ÜNİTE 66 SAYFA:) SİZLER İÇİN EN İDEAL ÖZET BU OLACAĞINI DÜŞÜNDÜM İYİ ÇALIŞMALAR. 

ÇIKMIŞ SORULAR ÜZERİNDEN TESTLERİ ÇÖZMEYİ İHMAL ETMEYİNİZ...